Ang Pinag-isang Mundo ng mga Hugis at Tunog

Lumilipad sa hangin ang mga salita. Nagsasalimbayan ang mga ito pagbagsak sa lupa sa ritmo na likha ng mga patak ng ulan. Hanggang sa mabuo ang mga pangungusap, ang diwa at ang kabuuan nito. Sa paglikha’y muli itong umiilanlang at lumilipad sa kawalan. Bumubulusok pabalik sa mundo ng hugis at tunog. Tinahak ng manunulat ang landas ng liwanag at dilim at humabi ng mga imaheng ang tanging nakapangyayari ay ang tulad kong hindi nabiyayaan ng paningin.

- Lea
Nasillag Ken Nasipngit (Liwanag at Dilim)


Ilang araw at ilang gabi ang iginugol ko sa pag-iisip ng konsepto. Isang malaking suliranin para sa akin ay kung paano bang maihahanay sa eksperimental na anyo ang isusulat ko? Paglalaan ng tamang panahon at pananaliksik ang mga kaakibat na paghihirap sa proyektong ito. Minsan ay kinakailangan ding hintayin ang tamang tiyempo sa pag-iisip ng konsepto. Maya’t maya ay sumusulpot ang tanong: anong genre ang pipiliin kong isulat na kaya kong panghawakan hanggang sa matapos ang akda?
Lumutang ang ilang germinal ideas na bago ko pa man gawan ng concept paper ay ako na mismo ang nagbabasura. Isang erotikang istorya na ang bida ay isang matandang babae; saykoanalitikong akda tungkol sa isang taong may dementia; kuwentong pambata na may elemento ng future fiction at kung anu-ano pa.
Noong nakaraang semestre ay pinili kong sumulat ng isang personal na sanaysay na malapit sa puso ko. Ito ay tungkol sa aming mag-ina. Siguro nga’y may malikhaing epekto sa akin ang pagiging ina kaya’t naisip kong unang konsepto na ipasa ngayong semestre ay ang kuwentong pambata na may elemento ng science/future fiction, ang Adbentyur ng Batang si Ziggy. Naisip ko, muli kong mapaghuhugutan ng karanasan ang “kakulitan” ng aking anak. Ngunit hindi resolbado ang aking guro sa konseptong ito. Kapag nga naman tinanggalan ng ilang elemento ng science fiction ay magiging kuwento lamang muli ito ng mag-ina. Walang bago.
Hindi ako pinanghinaan ng loob sa pagkakabasura ng unang konsepto. Binalikan ko ang dahilan kung bakit gusto kong magsulat. Corny mang pakinggan ang tunay na dahilan, gusto ko sana itong pangatawanan – ang mabasa at magustuhan ng aking anak at ng iba pang mga anak lalo na ng mga inang tulad ko ang isusulat ko. Kaya’t binasa kong muli ang isa sa mga paborito kong sanaysay ni Ligaya Tiamson Rubin, ang Paano Nagsusulat ang Isang Ina. at lalo akong napaisip nang nabasa ko ang linyang ito:
“Di maiwawaksi ang pagsusulat sapagkat ito ang katas ng buhay na nagbibigay-buhay sa matayog na diwa ng inang manunulat. May mga kaisipang lumilipad. Tinatangay ng iyak ng anak, upang pagkatapos na tumakas ay di na mabubuong muli. Saan at paano niya hahagilaping muli ang mga kaisipang iyon?”
Saan nga ba hahagilapin ang mga kaisipan? Ayoko namang lumabas na parang isang journal entry ang isusulat ko kaya’t pinahirapan ko ng kaunti ang sarili ko sa pananaliksik at sa pag-iisip ng bagong konsepto na may makabagong anyo ng pagkukuwento. Mapanghamon ang klaseng ito naisip ko, kaya’t nagsikhay ako at pinag-ukulan ko ito panahon.
Nag-uunahan ang mga ideya sa isip ko na nagsisimula sa tanong na “paano kung?” Kaya’t maging sa panaginip ay dala-dala ko na ang mga tanong. Hanggang sa naisip ko, paano kung ang panaginip pala ay ang realidad at ang inaakala kong realidad ay ang panaginip? Paano naman kung bulag ang nanaginip? Nanaginip din kaya sila? Kung gayon man, ano ang laman ng kanilang isip at panaginip gayong wala silang konsepto ng mga imahen at kulay? Naalala ko ang isang dokumentaryong napanood ko tungkol sa isang pamilya ng mga bulag na maayos na namumuhay sa Antipolo, Rizal.
Dito na nagsimula ang interes ko sa pagsulat ng kuwentong Nasillag Ken Nasipngit (Liwanag at Dilim). Kung tutuusin, mas mayaman ang imahinasyon at karanasan ng mga hindi nakakakita. Mas matalas ang kanilang pandama at mas malawak ang kaya nilang ilarawan. Nagkaroon ng malaking ambag sa proyektong ito ang pagbabalik-aral ko sa talambuhay ni Helen Keller. Binasa kong muli ang dalawang nailimbag na autobiographies ni Keller – ang The Story of My Life at ang The World I Live In. Binasa ko rin ang librong The Miracle Worker, isa itong dula kung saan nadramatize ang mga paghihirap at pagkalingang ibinigay sa kanya ng kanyang gurong si Anne Sullivan. Matapos ang pagbabasa ng mga ito, natutunan kong gamitin ang lengguwahe ni Helen Keller bilang bulag. Nakatulong sa pagsusulat ko ang mga paglalarawan niya sa kanyang paligid gamit ang iba niyang pandama. Bagaman bulag at bingi, gumagamit din si Keller ng mga salitang visual at audial na paglalarawan sa mga bagay pagkatapos itong maipaliwanag sa kanya ng kanyang guro sa pamamagitan ng pagsusulat nito sa kanyang palad. Kapag nahawakan niya ang isang bagay ay mailalarawan niya ito sa kung paanong nailarawan ito ng isang taong may paningin.

(Si Helen Keller habang nag-aaral.)

Noong kasagsagan ng pag-aaral at pagsusulat ni Keller, nailathala sa Matilda Ziegler Magazine for the Blind ang anunsyong ito:
"Many poems and stories must be omitted because they deal with sight. Allusion to moonbeams, rainbows, starlight, clouds, and beautiful scenery may not be printed, because they serve to emphasize the blind man's sense of his affliction."
Mariing pinasubalian ito ni Keller at sinabing:
“That is to say, I may not talk about beautiful mansions and gardens because I am poor. I may not read about Paris and the West Indies because I cannot visit them in their territorial reality. I may not dream of heaven because it is possible that I may never go there. Yet a venturesome spirit impels me to use words of sight and sound whose meaning I can guess only from analogy and fancy. This hazardous game is half the delight, the frolic, of daily life. I glow as I read of splendours which the eye alone can survey. Allusions to moonbeams and clouds do not emphasize the sense of my affliction: they carry my soul beyond affliction's narrow actuality."

Ginamit kong modelo ang paglalarawan ni Keller sa mga bagay ngunit ginawan ko ito ng ibang istilo. Malaking tulong ang talambuhay ni Keller ngunit hindi pa rin ito naging sapat na reperensiya. Naghanap pa ako ng ilang taong bulag na naging matagumpay sa kanilang napiling larangan. Naisip ko ang tanyag na si Stevie Wonder. Sinuwerte akong makahanap ng biography ng kanyang ina na si Lula Hardaway. Doon ay nakita ko kung paanong napalaki ang tulad ni Stevie na ipinanganak ding bulag. Pinagsanib ko ang personalidad ni Stevie Wonder at Helen Keller sa katauhan ni Lea. Mabiro, responsable, matampuhin ngunit positibo at punung-puno ng pag-asa sa buhay.
Sinubukan kong hindi maging one-dimensional ang character ni Lea sa pamamagitan ng pagpapakita ng mga kahinaan nito bilang bulag. Sa simula’y ipinakita ko kung paanong hindi niya maunawaan ang konsepto ng liwanag at dilim. Nang lumaon ay ipinakita ko rin ang kalakasan ng katauhan ni Lea sa pamamagitan ng pagtanggap nito ng kanyang kalagayan at pagturing niya sa sarili bilang isang normal na indibidwal.
Sa ibang eksperimental na akda, nilalagyan ng ibang timpla ang wika para makabuo ng makabagong istilo ng pagkukuwento. Gaya ng nobelang Clockwork Orange, dalawa ang wikang ginamit ng manunulat na si Anthony Burgess. Pinagsama niya ang English at Russian slang sa nobelang ito upang mas maging makatotohanan ang pagiging dystopian ng lunan na kanyang inilalarawan. Kaya naman naisip kong gumamit din ng dalawang wika sa kuwentong ito upang patingkarin ang pagiging Filipino ng mga tauhan sa kuwento.
Tatlong bagay ang sinikap kong palutangin sa kultural na aspekto ng akdang ito. Una, ang paggamit sa mayamang wika ng mga Ilokano; pangalawa, ang sining ng paggawa ng mga burnay o clay pots sa Ilocos; at pangatlo ay ang pagpapanatili ng tradisyunal na uyayi sa mga batang Ilokano.
Pinili kong maging Ilokana ang tauhan na si Lea para mabigyan ng ibang panlasa ang teksto. Ito ang kauna-unahang pagkakataon kong magsulat gamit ang ibang diyalekto. Bagaman may kaunti na akong nalalaman sa kanilang wika, hindi naging madali ang proseso ng pagsusulat. Inaral ko sa maikling panahon ang ilang salitang Ilokano sa tulong ng ilang kasamahan sa trabaho at ng kasama ko sa bahay na taga-Isabela. Kailangang malay ako sa tamang pagbabaybay ng bawat salita. Kailangan ding hindi pilit ang paggamit ko ng pinagsanib na salitang Ilokano at Filipino. Kaya’t sa panahon ng pagrerebisa, paulit-ulit kong binabasa ng malakas ang teksto, paminsan-minsa’y pinapalitan rin ng Filipino ang ilang malalim na salitang Ilokano.
Binuhay ko sa kuwentong ito ang sining ng paggawa ng burnay sa Ilocos. Kilala ang sining na ito sa buong rehiyon ng Ilocos lalo na sa Vigan na sentrong pangkultura at pangkasaysayan ng rehiyon. Sa mga maliliit na barangay sa Isabela ay mayroon pa ring maliliit na pagburnayan kahit pa unti-unti nang namamatay ang sining na ito dahil sa lumiliit na bilang ng mga parukyano nito. Ang pagtuturo ni Bakét Pelang kay Manang Luisa at ni Manang Luisa kay Lea ng paglilok ng burnay ay isang paglalarawan sa kung paanong napapanatili ng mga Ilokano ang kulturang ito sa kanilang lugar.
Sinubukan ko ring langkapan ng tradisyunal na uyayi ng mga Ilokano ang kuwento – ang Dungdungwen Kanto (Aalagaan Kita). Masasabing buhay pa rin ang uyaying ito sa ilang kaibigang Ilokanong matagal nang naninirahan dito sa Maynila. Bahagya pa akong nasorpresa nang nalaman kong kinakanta pa rin nila ito sa kani-kanilang mga anak.
Sa pagpili ng lunan, naisip kong gamitin ang kanayunan sa Isabela bilang pangunahing tagpuan sa kuwento. Minsan na akong nakapunta roon at nanatili ng ilang araw. Binalikan ko ang mga tala sa aking journal na nagsisilbi kong memory reservoir. Nakatulong ito ng malaki sa paglalarawan ko sa Isabela at nagkaroon ako ng pagkakataong makaisip ng lugar na maaring kabaligtaran ng nayon. Una kong naisip ang squatters’ area sa Agham road ngunit kapos ang kaalaman ko sa paglalarawan sa lugar na ito dahil madalas ay nadadaanan ko lang naman ito. Kaya’t naisip ko ang isang barangay sa Punta, Sta. Ana na nagkaroon ng malaking marka sa memorya ko. Ilang taon din akong nagpapabalik-balik sa lugar na ito dahil isa ito sa mga komunidad na pinupuntahan ko para pagdausan ng mga palihan sa teatro noong aktibo pa ako sa gawaing pangkultura.
Kapag nagbubuo ako ng mga imahen, pumipikit ako at sinusubukang pasukin ang mundo ng mga bulag. Sa mga sandaling nakapikit ako’y hinahayaan kong lumipad ang aking hiraya sa mundo ng mga hugis at tunog. Walang limitasyon ang imahinasyon, lahat ng kayang iluwal ng isip sa pamamagitan ng mga salita ay tinitipa ko. Saka ko na lamang pinipili ang ilang imaheng maaring bumagay at magbigay ng kaisahan sa kuwento.
Sa usapin naman ng istilo at anyo, pinangatawanan ko ang dalawang tinig na nagsasagutan sa kuwento. May mga lumutang na suhestyon sa klase na mas magiging epektibo ang akdang ito kung gagawin kong isa lamang ang naratibo. Maiiwang si Lea na lamang ang nagkukuwento. Magandang suhestyon sana ito para mas maunawaan natin ang mundo ng mga bulag. Pero umiral ang katigasan ng ulo ko. Naisip kong hindi sundin ang suhestyon ng ilang kaklase dahil sa tingin ko’y mas mapapalutang ko ang mga dikotomiya sa kuwento kapag gumamit ako ng secondary narrative. Mas nagkaroon ng espasyo para sa paglalatag ng polaridad ng buhay sa nayon at siyudad, ng normal at ng di normal. Kung sa mga naunang burador ay ginawa kong tagalabas ang naglalahad, sa pinal na kopya ay ginawa kong mag-ama ang naghahalinhinan sa paglalahad. At para mas maging eksperimental ang anyo, dinistort ko ang panahon at ginawa kong di kronolohikal ang daloy nito. Madalas ay sinisingitan ko ng mga flashbacks ang paglalahad nilang dalawa na pinagsumikapan ko namang lagyan ng maayos na transisyon.
Sinikap kong palitawin ang transpormasyon ng kahulugan ng pagiging bulag sa ilang bahagi ng kuwento. Pahapyaw kong tinalakay ang dogmatismo ng relihiyon sa back story ni Manang Luisa at Bakét Pelang; ang pagmamaliit sa kakayanan ng mga “maliliit at di normal” sa lipunan sa katauhan ni Manang Carmen; ang pambabalewala ng mga taga-syudad sa pangangalaga sa kapaligiran; at ang pagiging bulag ng hustisya at pulitikal na sistema na naipakita sa pagkamatay ni Lakay Temyong. Pahapyaw man ang pagtalakay sa mga ito, sa tingin ko’y nakatulong ito sa pagpapalapot ng pinaka-ubod ng kuwento – ang usapin ng normal at di normal sa lipunan at ang kahulugan ng liwanag at dilim.
Sa huling bahagi ng librong The World I Live In, nagpalalim muli si Helen Keller sa kanyang pagtingin sa konsepto ng karunungan at ng liwanag at dilim. Isinulat niya ang tulang Chant of Darkness kung saan nailarawan niya kung paanong ang imahinasyon ay naging makapangyarihan at kung paano nito ninonormalisa ang kalagayan ng tulad niyang walang paningin. Narito ang ilang bahagi ng tula na nagkaroon ng malaking impluwensya sa ubod ng aking kuwento:
Knowledge hath uncurtained heaven;
On the uttermost shores of darkness there is light;
Midnight hath sent forth a beam!
The blind that stumbled in darkness without light
Behold a new day!
In the obscurity gleams the star of Thought;
Imagination hath a luminous eye,
And the mind hath a glorious vision.

"The man is blind. What is life to him?
A closed book held up against a sightless face.
Would that he could see
Yon beauteous star, and know
For one transcendent moment
The palpitating joy of sight!"

My hands evoke sight and sound out of feeling,
Intershifting the senses endlessly;
Linking motion with sight, odour with sound
They give colour to the honeyed breeze,
The measure and passion of a symphony
To the beat and quiver of unseen wings.
In the secrets of earth and sun and air
My fingers are wise;
They snatch light out of darkness,
They thrill to harmonies breathed in silence.
At sa muli’y binalikan ko ang sanaysay ni Ligaya Tiamson Rubin, ang Paano Nagsusulat ang Isang Ina at dalawang bagay ang natuklasan ko. Una, mahirap mang pagsabayin, maari naman palang maging magkahugpong na bagay ang pagiging ina at manunulat. Pangalawa, hindi naman pala ako lumihis sa una kong ginamit na reperensya. Ang pagiging ina ko pa rin naman at ang kagustuhan kong makisangkot sa mga usaping panlipunan ang naging malakas na puwersa sa pagsusulat ng kuwentong ito. Naalala ko ang unang bahagi ng sanaysay ni LT Rubin na nagsilbing pinakapuso ng kuwento ko.


Mabuti ka pa’t pipi. Marami kasing dapat na sabihin na maski hindi mo sabihin okey lang, dahil pipi ka nga. Kaysa isang hindi pipi ngunit hindi masabi ang mga dapat sabihin. Mabuti ka pa’t bulag. Marami kasing dapat makita na maski hindi mo makita okey lang, kasi bulag ka nga. Kaysa isang hindi bulag na hindi makita ang mga dapat makita. Mabuti ka pa’t bingi. Marami kasing dapat marinig na maski hindi mo marinig, okey lang kasi bingi ka nga. Kaysa isang hindi bingi na hindi marinig ang mga dapat marinig.
Sa pagtatapos ng proyekto, patuloy pa ring may sumusulpot na mga tanong: Ano at sino ba ang normal at di normal sa lipunan? Sino ang nagtatakda nito? Hindi ba matatawag na normal ang mga tulad ni Lea na hindi man nabiyayaan ng paningin ay kayang unawain kahit ang pinaka-di-normal na usapin? Sa pagkakataong ito, ang mambabasa na ang magtatakda ng kasagutan.

Ang Panitikan sa Gitna ng Pagbabagong-Anyo at Ang Papel ng Reality Show sa Pagbuo ng Pambansang Identidad

Malalim ang ugat ng tradisyong iniwan at ipinamana sa atin ng mga Kastila, ngunit may malaki ring ambag ang dispensasyong kolonyal ng Amerika sa kalakarang pulitikal at kultural na umiiral hanggang ngayon. Ang malaking impluwensya nito ay naibuhos sa sitwasyong pampanitikan noong panahon ng kanilang pananakop hanggang sa transisyunal na gobyernong itinatag noon, ang Commonwealth.
Ang pananakop ng mga ‘Kano sa Pilipinas ay panahon din ng Cold War. Naging mainit ang giyerang pangkultura ng mga kapitalistang bansa, tulad ng Amerika, Inglatera, Ruso at ilan pang sosyalistang bansa. Lumutang ang tunggalian ng ideolohiyang kapitalismo at sosyalismo. Siyempre pa, nagkundamahog ang mga ‘Kano sa “panliligaw” sa mga intelektwal sa lipunan. Isang pulitikal na stratehiya ng Amerikano ang “panliligaw” na ito sapagkat hinihikayat nila ang mga intelektuwal para makaiwas at hindi sumanib ang mga ito sa mga grupong nagsusulong ng komunismo at ng sosyalistang kaisipan. Nakita ng mga ‘Kano na epektibong gawing lunsaran ang sining at panitikan. Pinasok nila ang arenang ito sa pamamagitan ng edukasyon kaya naman masasabing may matinding epekto ang kolonyalismo sa kamalayan ng mga Filipinong intelektwal.
Sa pagitan ng mga taong 1930-1940, umusbong ang mga popular na babasahin na naglalathala ng mga nobela at serye tulad ng Liwayway, Photonews, Cebuano Bisaya, Iloko Bannawag at Hiligaynon. Umunlad ang demand sa mga popular na babasahin. Ang mga kuwentong nailathala ay masasabing produkto ng kolonyalismo dahil sa mga katangian nito. Nang lumaon ay ginamit ito ng Amerika bilang aparato sa pagpapalaganap ng kanilang hegemonya sa bansa. Nahahati ang mga kuwento at nobelang nailathala noon sa dalawang kategorya: ang itinuturing na pambakya at ang itinuturing na pampanitikan kung saan inihahanay ang mga akda bilang masining. Ang mga nagsusulat ng pampanitikan ay mula sa hanay ng peti-burges at mga intelektwal. Umangat ang dalawang prominenteng tema sa mga kuwentong nailathala: ang mga akdang romantiko at mga makabayang kuwento. Pag-ibig ang palagiang paksa ng mga ito, kadalasang sentimental/melodramatiko ang tono nito. Matimpiin ang pagtalakay sa kalakarang pulitikal na umiiral noon ngunit dahil ito ay panahon sa pagitan ng transisyong kultural sa bansa, nanatili pa ring mainit ang diwang makabayan ng mga Filipino na makikita sa ilang akda na may tema ng kalayaan.
Ganito rin ang tinahak na daan ng industriya ng pelikulang Filipino. Panahon din kasi ito nang magsimulang gumawa at magpalabas ng mga pelikula. Bago pa man ang Golden Age ng Philippine Cinema noong 1950’s, naipalabas ang mga pelikulang may paksang nakasentro rin sa pag-ibig at buhay sa kanayunan tulad ng Takipsilim (1940) na pinagbibidahan nina Carmen Rosales at Rogelio dela Rosa at ang Zamboanga (1937) na pinagbibidahan naman nina Fernando Poe Sr. at Rosa del Rosario. Nakatanggap pa ito ng papuri sa isang director sa Hollywood na si Frank Capra. Ang karamihan sa anyong nabuo sa pelikula ay kakikitaan ng pattern mula sa Hollywood. Ang pagiging sentimental ng tono ng mga kuwento at iskrip pampelikula ay hango sa kultura ng Hollywood. Impluwensya din ng Hollywood ang mga kuwentong may temang pulitikal na hango sa aktwal na pangyayari sa kasaysayan ng bansa pati na ang mga pelikulang kakikitaan ng pakikipagsapalaran ng mga bayani. Ilang halimbawa dito ay ang Walang Sugat (1939) at Sakay (1939).

Sa ganitong punto, susulpot ang tanong kung ano ba dapat ang lamanin ng mga kuwento para magkaroon ng depenitibong pambansang identidad? Dito naipakita state control o ang impluwensya ng estado o ng nasyon sa mga lumitaw na katangian ng mga kuwento at iba pang anyo ng sining.

Isa sa sumibol na kwentista noong panahon ng Amerikano ay si Brigido C. Batungbakal. Si Batungbakal ang nag-ayos ng kalipunan ng mga kuwento na Pula ang Kulay ng Dugo na nagkamit ng parangal mula sa Commonwealth Literary Award noong 1940. Ang karamihan sa mga kuwento sa kalipunang ito ay naglalarawan ng mga sitwasyong panlipunan sa kanayunan. Sa pambungad na sanaysay ni Dr. Roland Tolentino sa librong ito, tinalakay niya ang naging susing inkorporasyon ng mga kuwento sa kolonyal at imperial na kaayusan. Dito’y ipinaliwanag niya kung paanong ang kuwento ay itinuring bilang isang pambansang proyekto sa paglikha ng isang pambansang dangal.

Sa kuwentong Nagbibihis na ang Nayon, angat na angat ang mga katangiang nabanggit sa simula. Ang mga motif at tensyon sa kuwento ay umiinog sa panlipunang struktura at relasyon ng mga tauhan. Sa unang pagsipat, mahihinuhang kuwento lamang ito na pumapaksa sa pag-ibig. Si Derang, ang pangunahing tauhan ay kinasama ng isang inhinyerong galing sa Maynila. Simultaenous ang pagpapakita ng mga “pagbabago” sa kuwento. Kaalinsabay sa daloy ng kuwento ng pag-ibig ang kuwento ng pagbabagong anyo ng kanilang nayon, ang Tulikan. Nang nagbago ang kanilang lugar dala ng urbanisasyon at industriyalisasyon, kasabay ding nagbago ang pagtingin ng mga taga-Tulikan sa pagkatao ni Derang mula nang umibig ang dalaga sa inhinyero.

Intrusive/invasive na maituturing ang “pagbabago” na dala ng ginagawang kalsada sa Tulikan. Walang pakundangan sa kalikasan ang epekto ng industriyalisasyon at urbanisasyon. Ang conversion ng agraryong lupain para maging isang industriyalisadong komunidad ay may kaakibat na adbentahe at disadbentahe. Maaring makapagdulot ito sa di-balanseng sistemang ekolohikal. Ginamit sa kuwento ang bundok ng Sinukuan dahil sumisimbolo ito sa inang kalikasan. Sa mitolohikal na kuwento, si Maria Sinukuan ay isang diwata at reyna ng bundok Arayat, dito’y nirerespeto siya ng mga hayop at ng buong kalikasan. Ngunit sa kuwentong ito, ginamit ang Sinukuan bilang lugar na pangyayarihan ng “pagbabago”. Maaring ituring na bukod kay Derang, ang Sinukuan ay biktima rin ng “pagbabagong” iwinawasiwas ng naratibo.

Sa kuwento, ang mga taga-Tulikan ay naging pasibo lamang sa pagbabagong anyo ng kanilang nayon, gayundin naman si Derang na wari’y sunud-sunuran lamang sa kanyang ama at sa inhinyero, isang manipestasyon ng sistemang patriyarkal. Dagdag pa rito, itinuring si Derang bilang isang bagay na nilulunggati ng mga lalaki sa Tulikan dahil sa angkin nitong kagandahan. Sa huling bahagi ng kuwento ay lumitaw ang isang babaeng nagpakilala bilang asawa ng inhinyero, dito mas umigting ang panghuhusga at panghihimasok ng mga taga-Tulikan sa buhay ni Derang. Kaya’t katulad ng indutriyalisasyon, ang mga taga-Tulikan ay naging intrusive sa personal na buhay ng dalaga.

Hindi lang ang relasyon ng mga tauhan ang apektado sa mga “pagbabagong” ito, may tendesiya ring mabaon sa limot ang mga nakaugaliang kultura sa kanayunan/kabukiran. Sa bahaging ito, umaangat ang tensyon mula sa domestikong kalagayan papuntang lipunan.

Ang mga “pagbabagong” ito sa kuwento ay representasyon lamang upang maipakita ang mga tunggalian ng puwersa at kapangyarihan sa lipunan. Hindi lang miminsang kinasangkapan ang panitikang Filipino ng panahon at ng sistema upang palitawin ang mga tunggalian ng puwersa. Kadalasan tuloy, ang mga mambabasa ay nagiging pasibo at hindi kaagad nakapaghahain ng mga alternatibong diskurso upang kontrahin ang naghaharing kaisipan.

Gagamitin ko sa pagsusuring ito ang Pinoy Fear Factor na reality show bilang trope. Ang media sa kabuuan ay talaga namang intrusive sa personal na buhay ng tao, ngunit magiging partikular ako sa mga katangian ng reality show.

Ang palabas na Pinoy Fear Factor ay nagpapakita ng mga elemento ng tulad sa kuwento. Dito’y may umuusbong din na love angle sa pagitan sa ng mga participantes. Lumitaw din ang katangian ng ama ni Derang na sa proseso ng biglaang pag-angat ay may nasisira at may nauungkat na mga negatibo at personal na bagay. Sa Pinoy Fear Factor, para tanghalin kang el ultimo participante kailangan ay handa kang harapin ang mga hamon ng mga “pagbabagong” dala ng kompetisyon. Handa kang masira ang personal na buhay sa pagkamit ng nais tamasahin para umunlad. At dahil ito’y kompetisyon, klaro at angat na angat ang tunggalian ng mga puwersa, ng lakas at ng kasarian. Pero walang pinoy factor ang Pinoy Fear Factor. Bukod pa sa South America ito ginawa, hindi ito nagpapakita ng kahit anong elemento ng pagiging pinoy. Maari pa itong angguluhan ng pagiging pinoy sa bahaging pinakain sila ng buhay na gagamba kung saan nagpapakita ito ng pagiging competetive, at adaptive ng pinoy. Pero bukod dito ay wala na.

Tulad ng kuwentong Nagbibihis na ang Nayon kung saan naging biktima ng exploytasyon si Derang at ang buong kanayunan, biktima rin ng eksploytasyon ang mga babaeng kasali sa palabas at pati na ang mga manonood. Nagbagong anyo lamang ang eksploytasyon ngunit umiral pa rin ito sa kompetisyon. Una, ang mga babaeng participante ay pinapasuot ng two-piece bikini sa ilang hamon. Pangalawa, naeeksployt ang kamalayan ng mga Filipinong nanonood ng ganitong klaseng palabas dahil tadtad lang ng eskapismo ang mga reality show kahit pa sabihing nakauugnay ang bawat manonood sa buhay ng mga kalahok dito.

Ang ganitong mga katangian ng kuwento, pati ng mga palabas sa telebisyon ay manipestasyon na tila ba wala nang sapat na rekurso ang mga mambabasa/manonood sapagkat ito lamang ang inihahain sa kanila ng lipunan. Muli, papasok dito ang papel ng estado na nagdidikta sa buto at kalamnan ng diskursong kultural ngunit mag-iiwan naman ito ng hamon sa mga alagad ng sining at tanod ng kultura.

Sa huli, mapapahalagahan ang kuwento ni Batungbakal bilang isang mahalagang ambag sa panitikan dahil sumasalamin ito sa dekadenteng kulturang namamayani sa kasalukuyan.

Kung Ibig Mo Akong Makilala: Pagtuklas at Pagpapalaya

Layunin ng sanaysay na ito na mailapat ang iba’t ibang teoryang pampanitikang maaring makapagpalutang sa tunay na esensya ng tulang Kung Ibig Mo Akong Makilala ni Ruth Elynia Mabanglo. Ang kabuuang daloy ng kritikal na papel na ito ay magsisimula sa pagpapalitaw ng mga elemento ng tula na maaring magpakita ng kaisahan nito bilang teksto. Sumunod ay paglilingkisin ang pagbibigay kahulugan sa bawat taludtod at saknong gamit ang pormalistang pagsusuri at hermenyutikal na pananaw. Layunin nitong palutangin ang kultural at panlipunang salik na nakakaapekto sa pagbibigay kahulugan sa akda. Susubukan ding idikonstrak at hanapan ng pandalawahang oposisyon ang akda upang palitawin ang ambiguidad sa kabuuang kahulugan nito. Sa huli, lalapatan ang tula ng Marxistang pagbasa upang mapaangat ang tunay na esensya at mensahe ng makata – ang mamulat ang mga mambabasa, gayundin ang iba pang manunulat sa papel at tungkulin ng kababaihan sa lipunan.

ANG RETORIKA NG BABAENG MAKATA

Sa mundo ng panulaang Filipino, si Ruth Elynia S. Mabanglo ay masasabing isa sa mga kinikilala at premyadong makata ng kanyang panahon. Ang kanyang mga akda ay maaring maihanay sa mga nangungunang paradigm sa mundo ng panitikang Filipino. Tumanggap si Mabanglo ng titulong Makata ng Taon sa Talaang Ginto, nasungkit niya ang Hall of Fame sa Gawad Palanca at nagkamit ng mga gawad at pagkilala mula sa National Commision for Culture and the Arts, Cultural Center of the Philippines, Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas, Komisyon sa Wikang Filipino atbp.

Sa kalipunan ng kanyang mga tula ay mababakas ang mga sentimyento ng isang indibdwal, partikular ang babae bilang persona, patungkol sa kanyang lipunan. Ang ilan sa mga kalipunan na ito ay ang Liham ni Pinay na tumatalakay sa katauhan ng babae at ang iba’t ibang papel na ginagampanan nito sa lipunan. Sa tulang Kung Ibig Mo Akong Makilala, humahaginit ang kanyang mga talinghaga na nagbibigay ng impresyong makapuwing at makapag-iwan ng hamon sa mga mambabasa. Punong-puno ng angas ang tulang ito, kakaibang hamon ang naidulot nito hindi lang sa mga mambabasa kundi sa iba pang makata ng kanyang panahon at ng kasalukuyan.

Sa unang pagbasa, pag-ibig at pagtuklas sa sarili ang sentral na tuon ng tula. Hinahamon ng persona ang kanyang mangingibig o ang mambabasa na kilalanin ang buo niyang pagkatao tulad ng pagkakatuklas niya sa kanyang sarili. Ang tula ay may apat na bahagi. Sa umpisa ay ipinababatid sa mambabasa na higit pa sa pisikal na aspekto ang dapat pagtuunan ng pansin.

lampasan mo ang guhit ng mahugis na balat,
ang titig kong dagat –
yumayapos ng mahigpit sa bawat saglit
ng kahapon ko’t bukas

Dito’y hinahamon ng persona na kilalanin siya hindi lamang sa panlabas niyang katangian kundi ang buo niyang pagkatao. Ginawang lunsaran ni Mabanglo ang tulang ito para tungaliin ang pagtingin ng lipunan sa pisikal na katangian ng babae bilang pamantayan ng kagandahan. Sa kasalukuyan, ang pagpapaganda o ang pagiging maganda ay maituturing nang isang obsesyon hindi lang sa babae kundi pati na rin sa mga lalaki. Dala ng komersyalisasyon, naglipana ang mga produktong pampaganda, pampapayat at pampapaputi, lahat ng may kinalaman sa pisikal at panlabas na katangian ng isang tao. Sa unang taludtod pa lamang ng tula, tumitiwalag na ang makata sa umiiral na de kahong konsepto ng kagandahan. Aangat ang lebel nito sa ikalawang bahagi kung saan ibinubulalas ng persona ang kanyang mga kahinaan at kapighatian.

sunduin mo ako sa himlayang madilim
at sa madlang pagsukol ng inunang hilahil
ibangon ako at saka palayain

Ang himlayang madilim at inunang hilahil ay maaring representasyon ng iba’t ibang anyo ng represyon sa kababaihan. Nais humulagpos ng babae sa tanikalang nanggigipit sa kanyang katauhan na bunga ng normatibong kalagayan sa lipunan. At ang mambabasa ang inaasahan niyang sumagip sa kanyang kinasadlakan. Sa ikatlong saknong inilarawan ng makata ang pag-ibig na ideyal, mga katangiang malayong-malayo sa realidad.

pag-ibig na lipos ng lingap,
tahanang malaya sa pangamba at sumbat,
may suhay ng tuwa’t kaluwalhatia’y
walang takda –

Lahat ng ito’y hinihiling ng persona na iaalay sa kanya. Sa huling bahagi ng tula, ipinakita ang pagiging bukas ng pagkatao ng persona upang siya’y kilalanin. Sukdulan ang mga ginamit na metapora sa bahaging ito, bukas pati ang kanyang kaluluwa upang lubusang makilala ang kanyang tunay na esensya.

Ang persona ng tula ay masasabing isang moderno at progresibong babae. Ito ay ipinapalagay ng mag-aaral sapagkat iginigiit din ng tulang ito ang malayang oryentasyong sekswal ng isang indibidwal. Ito’y produkto hindi lamang ng biyolohikal na dahilan kundi pati na rin ang sikolohikal, historikal at personal na sirkusmtansya. Masasabing may malakas na puwersa pa nga ang huling tatlong nabanggit na salik sa pagpapatibay ng kamalayan at oryentasyon ng indibidwal. Nakikita ang mga ito bilang epekto ng lipunang patriyarkal na humuhulma sa pagkatao ng isang indibidwal partikular ang babae bilang persona sa tulang ito. Samakatwid, maaring ipalagay na kapwa babae (homosekswal) o lalake o ang kabuuang lipunan ang kinakausap ng tula.

Lumitaw naman ang kontradiksyon sa konsepto ng pagiging malaya ng persona. Sa ikalawang saknong ay inilarawan ng persona ang kanyang pagkakakulong sa “himlayang dilim” at sa “inunang hilahil” na sisidlan din ng kanyang mga dalamhati. Taliwas ito sa huling taludtod na nagsasabing siya’y hubad mula ulo hanggang paa. Ang pagiging hubad ay sumasagisag sa pagiging malaya. Samakatuwid, hindi talaga nakakulong ang persona, tuluyan nitong binabasag ang konteksto ng “pagpapalaya” dahil siya naman pala ay hubad at malaya sa kanyang sariling introspeksyon.

Ngunit kung atin pang paglilimian ang konteksto ng pagiging malaya sa tulang ito, mulat ang makata sa tungkulin nitong palayain ang kababaihan sa rehas na likha ng kapitalistang sistema kung saan ang mga babae ay itinuturing na commodity o di kaya ay object of desire ng kalalakihan at ng buong lipunan. Malay ang makata sa obligasyon nitong kontrahin ang dominanteng kulturang iniluwal ng sistemang kapital. Hindi man direktang naipinta sa tula ang mga ispesipikong sitwasyon na nagpapakita ng iba’t ibang anyo ng represyon at opresyon sa kababaihan, naipahiwatig ito at nakapaloob sa mga imaheng ginamit niya sa tula. Mapapahalagahan din ang tula bilang rebolusyunaryong akda dahil ito’y tumutugon sa pagkamulat ng masang mambabasa hindi lamang para sa kababaihan kundi pati na rin sa kalalakihan.

Kumbaga, ang dapat lamanin ng isang akda ay hango mula sa karanasan ng masa at ito’y gagawing masining upang bumalik din sa masa. Ito ang panitikan mula sa masa, para sa masa.

Maging sa mundo ng panulaan ay macho ang umiiral na kalakaran. Sa tulang Ako Ang Daigidig ni Alejandro Abadilla, inako ng makata ang panulaan at ang daigdig. Ang ganitong tuwirang pagpapahayag at asersyon ay may negatibong implikasyon lalo na sa mga babaeng makata.

Sa bahaging ito mailuluwal ang mga tanong: sino ang tunay na makata? At mulat na makata para kanino? Diyalektikal ang diskursong ito, ang pagsuri sa ugnayan ng makata sa mambabasa at ang mambabasa sa makata ay isang usaping matagal nang pinagdedebatehan. Marahil isang angkop na batayan ng pagpapalapot ng ugnayan ng dalawa ay kung paano napagsisilbihan ng makata ang masang mambabasa.